Φρανκενστάιν : Ο σύγχρονος Προμηθέας & η γέννηση της σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας

Η 30η Αυγούστου είναι η Ημέρα του Φρανκενστάιν, τα γενέθλια της Mary Shelley, μια ημέρα για να θυμόμαστε την ίδια και το μυθιστόρημά της Frankenstein και τον αντίκτυπο που είχε στην επιστημονική φαντασία. Το μυθιστόρημα της Mary Shelley Frankenstein, ή ο σύγχρονος Προμηθέας, θεωρείται ευρέως ως αριστούργημα της γοτθικής φαντασίας και ορόσημο της επιστημονικής φαντασίας. Αλλά αυτό που πολλοί αναγνώστες μπορεί να μην γνωρίζουν είναι πόσο επηρεάστηκε η Σέλλεϋ από την ελληνική λογοτεχνία και μυθολογία όταν έγραψε το μυθιστόρημά της. Σε αυτό το άρθρο, θα διερευνήσουμε μερικές από τις συνδέσεις μεταξύ του Φρανκενστάιν και των αρχαίων ελληνικών πηγών που ενέπνευσαν τη Mary Shelley.

Ο υπότιτλος: Ο σύγχρονος Προμηθέας

Η πιο προφανής σύνδεση με τους ελληνικούς μύθους είναι ο υπότιτλος του μυθιστορήματος, ο οποίος αναφέρεται στον Προμηθέα, τον Τιτάνα που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στην ανθρωπότητα. Ο Προμηθέας είναι μια σύνθετη φιγούρα στην ελληνική μυθολογία, ο οποίος είναι ταυτόχρονα ευεργέτης και επαναστάτης, δημιουργός και πάσχων. Συχνά θεωρείται σύμβολο της ανθρώπινης προόδου, αλλά και των κινδύνων της υπέρβασης και της αψηφώντας τη φυσική τάξη. Τιμωρείται επίσης από τον Δία για την παράβασή του, ο οποίος τον αλυσοδένει σε ένα βράχο και στέλνει έναν αετό να καταβροχθίζει το συκώτι του κάθε μέρα.

Ο Σέλλεϋ ήταν εξοικειωμένος με διάφορες εκδοχές του μύθου του Προμηθέα, όπως αυτή στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, όπου ο Προμηθέας πλάθει τον πρώτο άνθρωπο από πηλό, και αυτή στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, όπου ο Προμηθέας είναι αλυσοδεμένος σε ένα βράχο και βασανίζεται από τον Δία για την παράβασή του.

Η Σέλλεϋ είδε στον Προμηθέα έναν παραλληλισμό με τον πρωταγωνιστή της, τον Βίκτορ Φρανκενστάιν, ο οποίος επίσης επιχειρεί να δημιουργήσει ζωή και την προικίζει με μια σπίθα φωτιάς (ηλεκτρισμός). Όπως και ο Προμηθέας, ο Φρανκενστάιν υποκινείται από μια ευγενή επιθυμία να ωφελήσει την ανθρωπότητα, αλλά και από μια ύβρη που τον οδηγεί να αμφισβητήσει τα όρια της φύσης και της επιστήμης. Και όπως ο Προμηθέας, ο Φρανκενστάιν αντιμετωπίζει τις συνέπειες των πράξεών του, τόσο στα δικά του βάσανα όσο και στον όλεθρο που προκάλεσε το δημιούργημά του, το Πλάσμα.

Αλλά ο Προμηθέας δεν είναι η μόνη ελληνική πηγή από την οποία άντλησε η Mary Shelley στο μυθιστόρημά της. Αναφέρθηκε επίσης σε άλλα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, όπως η Οδύσσεια του Ομήρου, η Μήδεια του Ευριπίδη και ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, μεταξύ άλλων. Τα έργα αυτά παρέχουν διακειμενικές αναφορές που εμπλουτίζουν τα θέματα και τα μοτίβα του Φρανκενστάιν, όπως η αναζήτηση της γνώσης, ο ρόλος της μοίρας, η φύση της δικαιοσύνης και η δύναμη της συμπάθειας.

Ο μύθος της δημιουργίας

Μια άλλη πτυχή της ελληνικής μυθολογίας που επηρέασε τη Mary Shelley ήταν ο μύθος της δημιουργίας, ο οποίος περιγράφει πώς δημιουργήθηκαν οι θεοί και ο κόσμος. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές αυτού του μύθου, αλλά μία από τις πιο σημαντικές ήταν αυτή που παρουσίασε ο Ησίοδος στη Θεογονία του, ένα ποίημα που αφηγείται την προέλευση και τη γενεαλογία των θεών. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, το πρώτο ον που υπήρξε ήταν το Χάος, ένα άμορφο και κενό κενό, από το οποίο προέκυψε η Γαία (Γη), ο Τάρταρος (ο κάτω κόσμος), ο Έρωτας (αγάπη), το Έρεβος (σκοτάδι) και η Νύξ (νύχτα). Από αυτές τις αρχέγονες οντότητες γεννήθηκαν και άλλοι θεοί και πλάσματα, όπως ο Ουρανός (ουρανός), ο Κρόνος (χρόνος), οι Τιτάνες, οι Κύκλωπες, οι Γίγαντες και οι Ολύμπιοι.

Η Shelley γοητεύτηκε από την ιδέα της δημιουργίας από το χάος και τη χρησιμοποίησε ως μεταφορά για τη δική της δημιουργική διαδικασία. Στην εισαγωγή της στην έκδοση του Φρανκενστάιν του 1831, γράφει:

Όλα πρέπει να έχουν μια αρχή, για να μιλήσουμε με τη φράση Sanchean. Και αυτή η αρχή πρέπει να συνδεθεί με κάτι που προηγήθηκε. Οι Ινδουιστές δίνουν στον κόσμο έναν ελέφαντα για να τον στηρίξει, αλλά κάνουν τον ελέφαντα να σταθεί πάνω σε μια χελώνα. Η εφεύρεση, πρέπει να παραδεχτούμε ταπεινά, δεν συνίσταται στη δημιουργία από το κενό, αλλά από το χάος. Τα υλικά πρέπει, κατά πρώτο λόγο, να είναι προσιτά: μπορούν να δώσουν μορφή σε σκοτεινές, άμορφες ουσίες, αλλά δεν μπορούν να δημιουργήσουν την ίδια την ουσία

Ο Shelley εφαρμόζει επίσης αυτή την έννοια στη δημιουργία του πλάσματος στον Frankenstein, ο οποίος συναρμολογείται από διάφορα μέρη πτωμάτων και κινείται από μια μυστηριώδη σπίθα. Το πλάσμα είναι προϊόν χάους και αντιπροσωπεύει τόσο τις δυνατότητες όσο και τον κίνδυνο της ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Αναφορές σε κλασικά έργα

Η Σέλλεϋ εμπλουτίζει το μυθιστόρημά της με πολυάριθμες αναφορές και αναφορές σε κλασικά έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου, ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου, οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου και ο Χαμένος Παράδεισος του Μίλτον, το οποίο βασίζεται στη βιβλική ιστορία της πτώσης του ανθρώπου, αλλά και επηρεασμένο από την ελληνική μυθολογία. Αυτά τα έργα παρέχουν ένα πολιτιστικό και λογοτεχνικό υπόβαθρο για το μυθιστόρημα και χρησιμεύουν επίσης ως αντίθεση μεταξύ του αρχαίου και του σύγχρονου κόσμου.

Ο Σέλλεϋ χρησιμοποιεί τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, μια τραγωδία που δραματοποιεί την τιμωρία του Προμηθέα από τον Δία, για να τονίσει την τραγική μοίρα του Φρανκενστάιν και του πλάσματός του. Δανείζεται από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, μια συλλογή μύθων που ασχολούνται με μετασχηματισμούς και αλλαγές, για να διερευνήσει τα θέματα της ταυτότητας και της μεταμόρφωσης στον Φρανκενστάιν.

Τέλος, ο Σέλλεϋ χρησιμοποιεί τον Χαμένο Παράδεισο του Μίλτον, ένα επικό ποίημα που αφηγείται εκ νέου την ιστορία της δημιουργίας και της πτώσης του ανθρώπου, για να παραλληλίσει τη σχέση μεταξύ του Φρανκενστάιν και του πλάσματός του, και του Θεού και του Αδάμ. Τόσο ο Φρανκενστάιν όσο και ο Θεός είναι δημιουργοί που εγκαταλείπουν τα δημιουργήματά τους, και τόσο το πλάσμα όσο και ο Αδάμ είναι αθώα όντα που διαφθείρονται από τις περιστάσεις τους. Το πλάσμα ταυτίζεται με τον Αδάμ και λέει:

Οφείλω να είμαι ο Αδάμ σου, αλλά εγώ είμαι μάλλον ο έκπτωτος άγγελος, τον οποίο διώχνεις από χαρά για κανένα παράπτωμα. Παντού βλέπω ευδαιμονία, από την οποία μόνο εγώ αποκλείομαι αμετάκλητα. Ήμουν καλοπροαίρετος και καλός. Η δυστυχία με έκανε κακό. Κάνε με ευτυχισμένο και θα γίνω πάλι ενάρετος

Η Οδύσσεια

Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας είναι ένας ήρωας που αντιμετωπίζει πολλές δοκιμασίες και κινδύνους στο ταξίδι της επιστροφής του μετά τον Τρωικό πόλεμο. Συναντά τέρατα, σειρήνες, μάγισσες και θεούς, αλλά επιδεικνύει επίσης πονηριά, θάρρος και πίστη. Ο Σέλλεϋ συγκρίνει τον Φρανκενστάιν με τον Οδυσσέα σε διάφορα αποσπάσματα, όπως όταν λέει:

Είμαι αλυσοδεμένος σε μια αιώνια κόλαση. Η φαντασία μου ήταν ένας καθρέφτης που μου παρουσίαζε χίλιες μορφές ζωής, καθεμία πιο φρικτή από τις προηγούμενες. Ήμουν σαν τον Άραβα που είχε θαφτεί μαζί με τους νεκρούς και βρήκε ένα πέρασμα στη ζωή βοηθούμενο μόνο από ένα λαμπερό και φαινομενικά αναποτελεσματικό φως (Κεφάλαιο 24).

Αυτή είναι μια αναφορά στην ιστορία του Σεβάχ του Ναύτη, ο οποίος εμπνεύστηκε από τον Οδυσσέα και ο οποίος δραπετεύει από μια σπηλιά γεμάτη πτώματα ακολουθώντας μια ακτίνα φωτός.

Μήδεια

Η Μήδεια είναι η μάγισσα που βοηθά τον Ιάσονα να αποκτήσει το χρυσόμαλλο δέρας, αλλά αργότερα σκοτώνει τα παιδιά τους ως εκδίκηση για την προδοσία του. Η Μήδεια είναι μια τραγική φιγούρα που αντιπροσωπεύει τα άκρα της αγάπης και του μίσους, του πάθους και της λογικής, της πίστης και της εκδίκησης. Ο Σέλλεϋ επικαλείται τη Μήδεια στο πλαίσιο της σχέσης του Φρανκενστάιν με την Ελισάβετ, την ξαδέρφη και αρραβωνιαστικιά του, την οποία αγαπά πολύ αλλά φοβάται και για την ασφάλειά της. Πρόκειται για μια αναφορά στη σκηνή του έργου του Ευριπίδη όπου η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της μπροστά στον Ιάσονα και στη συνέχεια φεύγει με ένα άρμα που σύρεται από δράκους.

Οιδίπους Τύραννος

Ο Οιδίπους Τύραννος είναι η τραγωδία του βασιλιά που σκοτώνει εν αγνοία του τον πατέρα του και παντρεύεται τη μητέρα του, εκπληρώνοντας μια προφητεία που προσπάθησε να αποφύγει. Ο Οιδίποδας είναι θύμα της μοίρας, αλλά και της δικής του υπερηφάνειας και άγνοιας. Είναι τυφλός στην αλήθεια μέχρι να είναι πολύ αργά, και τότε τυφλώνεται από τρόμο και τύψεις. Ο Σέλλεϋ αναφέρεται στον Οιδίποδα στο πλαίσιο της ανακάλυψης του μυστικού της ζωής από τον Φρανκενστάιν, για την οποία αργότερα μετανιώνει.

Η γέννηση της σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας

Οι περισσότερες πηγές σήμερα τείνουν να συμφωνούν ότι ο Φρανκενστάιν: Ο σύγχρονος Προμηθέας της Mary Shelley ήταν το πρώτο έργο σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας (μετά τον Λουκιανό των Σαμοσάτων, τον πατέρα της επιστημονικής φαντασίας που έζησε περίπου από το 125-180 μ.Χ.). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στη σειρά Prophets of Science Fiction όπως θα δείτε παρακάτω, η Mary Shelley είναι το πρώτο επεισόδιο.

Μπορείτε επίσης να απολαύσετε αυτό το βιβλίο διαθέσιμο στο κατάστημα συνεργατών μας στο Amazon: The Astounding Illustrated History of Science Fiction . Ένα άλλο καλό βιβλίο είναι το The History of Science Fiction του Brian Aldiss.